เมื่อมีการส่งเสริมเกษตรกรให้ผลิตเมล็ดพันธุ์ให้มีคุณภาพมาตรฐานแล้ว แน่นอนว่าการหาช่องทางการตลาด หรือแม้แต่การรับซื้อผลผลิตข้าวคืนจากเกษตรกรก็เป็นปัจจัยสำคัญที่ทางกรมการข้าว โดยศูนย์เมล็ดพันธุ์ข้าวนครราชสีมา ต้องให้ความสำคัญทุกขั้นตอน ซึ่งโดยปกติแล้วศูนย์เมล็ดพันธุ์ข้าวจะมีการจัดซื้อเมล็ดพันธุ์คืนจากเกษตรกรที่เป็นกลุ่มผู้ผลิตเมล็ดพันธุ์ให้ศูนย์โดยตรง หรือที่เรียกว่าแปลงขยายพันธุ์นั่นเอง
นายนรภัทร ศรีษะนอก นักวิชาการเกษตรชำนาญการ ศูนย์เมล็ดพันธุ์ข้าวนครราชสีมา กล่าวว่า การจัดซื้อเมล็ดพันธุ์คืนจากเกษตรกรแปลงขยายพันธุ์ เป็นขั้นตอนหนึ่งในกระบวนการผลิตเมล็ดพันธุ์ที่ดำเนินงานภายใต้การควบคุม กำกับ ดูแลของศูนย์เมล็ดพันธุ์ข้าว เกษตรกรที่จัดทำแปลงขยายพันธุ์ร่วมกับศูนย์ฯ จำเป็นต้องมีการปฏิบัติที่ถูกต้อง เพื่อให้เมล็ดพันธุ์ที่เก็บรักษาไว้ยังคงคุณภาพดี ก่อนนำไปปรับปรุงสภาพเมล็ดพันธุ์ที่ศูนย์ในลำดับต่อไป ซึ่งการปฏิบัติที่ถูกต้องคือเมื่อถึงฤดูกาลเก็บเกี่ยว จะต้องมีการจัดการหลังการเก็บเกี่ยว เพื่อให้เมล็ดพันธุ์ที่เก็บเกี่ยวจากแปลงขยายพันธุ์คงคุณภาพดี โดยการนวดทำความสะอาดเบื้องต้น ซึ่งก่อนการเกี่ยวนวดข้าวควรทำความสะอาดเครื่องนวดให้ถี่ถ้วนและแน่ใจได้ว่า ไม่มีเมล็ดพันธุ์อื่นๆ ติดอยู่ เพื่อป้องกันการปะปนพันธุ์ จากนั้นนำไปตากลดความชื้น จนกระทั่งความชื้นถึงจุดสมดุล โดยทั่วไปแล้ว ระดับความชื้นที่ปลอดภัยสำหรับการเก็บรักษาของเมล็ดพันธุ์ข้าว คือ 13-14 เปอร์เซ็นต์ หากมีการวัดความชื้นแล้วยังมีเปอร์เซ็นต์ที่สูงอยู่ ต้องนำผลผลิตเมล็ดพันธุ์ข้าวไปตากบนลานตาก ซึ่งความชื้นของเมล็ดพันธุ์จะลดลงโดยอาศัยแดดและลม ซึ่งไม่ควรตากเมล็ดพันธุ์บนพื้นดินโดยตรง เกลี่ยเมล็ดพันธุ์ให้มีความหนาสม่ำเสมอ กลับเมล็ดพันธุ์ที่ตากไว้เพื่อให้ได้รับแสงอย่างทั่วถึงอย่างน้อยวันละ 2-3 ครั้ง หรือบางกลุ่มที่มีกำลังในการผลิต หรือได้รับการสนับสนุนเครื่องอบลดความชื้อ ก็สามารถใช้เครื่องอบลดความชื้นได้เช่นเดียวกัน ทั้งยังสะดวกรวดเร็วมากยิ่งขึ้น
จากนั้นก็เข้าสู่กระบวนการเก็บรักษาเมล็ดพันธุ์เพื่อรอการจัดซื้อ เมื่อเมล็ดพันธุ์ผ่านการลดความชื้นแล้วอยู่ในระดับที่ปลอดภัย ภาชนะบรรจุที่ต้องเหมาะสม สถานที่เก็บรักษาเมล็ดพันธุ์ต้องป้องกันแดดแลฝนได้ มีการระบายอากาศที่ดี มีวัสดุรองรับกองเมล็ดพันธุ์ เช่น แคร่ ไม่ควรวางบนพื้นดินหรือซีเมนต์โดยตรง หรือวางชิดฝาผนังมากเกินไป ในส่วนนี้จะมีเจ้าหน้าที่เข้ามาแนะนำให้เกษตรกรพึงปฏิบัติในการเก็บรักษาเมล็ดพันธุ์รอการจัดซื้อ เพื่อคงคุณภาพเมล็ดพันธุ์ให้ดีที่สุด การเก็บรักษาเมล็ดพันธุ์ ควรจัดเรียงกระสอบเมล็ดพันธุ์บนแคร่สูงจากพื้น 10-15 เซนติเมตร ไม่ควรวางชิดผนัง หรือเก็บรวมไว้กับปุ๋ยหรือสารเคมี และมีพื้นที่ทางเดินที่สามารถเข้าสุ่มตัวอย่างได้สะดวก ติดเครื่องหมายบ่งชี้ในแต่ละกระสอบหรือแต่ละกองอย่างชัดเจนเพื่อป้องกันการปะปนพันธุ์และทำความสะอาดสถานที่เก็บเพื่อป้องกันการเข้าทำลายของแมลงศัตรู
สำหรับวิธีการจัดซื้อเมล็ดพันธุ์คืนจากเกษตรกรแปลงขยายพันธุ์ เจ้าหน้าที่งานแปลงขยายพันธุ์ของศูนย์เมล็ดพันธุ์ข้าวนครราชสีมา ต้องยึดหลักการดำเนินงานตามระเบียบการ และมีขั้นตอนการปฏิบัติที่เคร่งคัด โดยจะต้องจัดทำหนังสือขออนุมัติหลักการจัดซื้อเมล็ดพันธุ์คืน พร้อมทะเบียนรายชื่อเกษตรกรและประมาณการผลผลิต ก่อนการเก็บเกี่ยวอย่างน้อย 45 วัน แต่งตั้งคณะกรรมการจัดซื้อและคณะกรรมการตรวจรับเมล็ดพันธุ์ เพื่อรับทราบการมอบอำนาจในการจัดซื้อเมล็ดพันธุ์จากกรมการข้าว ซึ่งคณะกรรมการจัดซื้อเมล็ดพันธุ์ จะดำเนินการสำรวจและสืบราคารับซื้อเมล็ดพันธุ์ในท้องถิ่น เพื่อเปรียบเทียบและกำหนดราคาซื้อคืนเมล็ดพันธุ์ตามระเบียบและหลักเกณฑ์ จัดประชุมทุกงานที่เกี่ยวข้องเพื่อเตรียมการวางแผนการสุ่มตัวอย่าง และแผนการจัดซื้อเมล็ดพันธุ์คืนตามทะเบียนรายชื่อเกษตรกรที่ผ่านมาตรฐานแปลงขยายพันธุ์ นอกจากนี้กลุ่มควบคุมคุณภาพจะทำการสุ่มเก็บตัวอย่างเมล็ดพันธุ์เพื่อตรวจสอบและวิเคราะห์คุณภาพเมล็ดพันธุ์ ก่อนการจัดซื้อเมล็ดพันธุ์คืน และแจ้งคณะกรรมการจัดซื้อและคณะกรรมการตรวจรับเมล็ดพันธุ์ ซึ่งกระบวนการขั้นตอนทั้งหมดที่กล่าวมาถือเป็นผลดีทั้งศูนย์ฯและต่อเกษตรกรผู้ผลิตเมล้ดพันธุ์เอง เนื่องจากว่าเมื่อมีการปฏิบัติตามครบทุกกระบวนการศูนย์ก็จะได้ข้าวที่มีคุณภาพมาตรฐานตรงตามที่กำหนดเป้าหมายไว้พร้อมกระจายสู่พี่น้องเกษตรกร และเกษตรกรเองก็สามารถจำหน่ายข้าวได้ในราคาที่สูงขึ้นกว่าท้องตลาด ส่งผลให้มีชีวิตความเป็นอยู่ที่ดีขึ้นตามไปด้วย
“เมื่อเกษตรกรมีความรู้ความเข้าใจในกระบวนการผลิตเมล็ดพันธุ์ให้มีคุณภาพมาตรฐานอย่างถี่ถ้วนก่อนการจำหน่ายเมล็ดพันธุ์คืนศูนย์เมล็ดพันธุ์ข้าวแล้วนั้น ศูนย์ก็จะมีแนวทางการส่งเสริมเกษตรกรให้ต่อยอดสู่การสร้างความเข้มแข็งต่อกลุ่มให้ครบวงจร โดยการนำโครงการพัฒนาศักยภาพกระบวนการผลิตสินค้าเกษตร เข้ามาช่วยพัฒนาให้เกษตรกรเกิดความมั่นคง มากยิ่งขึ้นในอนาคต” นายนรภัทร กล่าว