“การพัฒนาคนเป็นสิ่งสำคัญเท่ากับชาติ ถ้าไม่พยายาม พัฒนาคนให้อยู่ในสภาพที่อยู่ดีกินดี มีการศึกษา และอาชีพ คนก็ไม่สามารถพัฒนาชาติให้เจริญได้ การพัฒนาคนจึงเท่ากับ การพัฒนาประเทศ
ถ้าใครมีความสามารถที่จะเรียนรู้ได้สูงสุดแค่ไหน ก็ให้เขาเรียน ไปจนถึงที่สุด แต่คำว่าการศึกษานั้น ไม่จำเป็นว่าต้องอยู่ในโรงเรียนเสมอไป ยังมีทางเลือกอีกหลายทาง ทั้งสายอาชีพ ทั้งการอบรม โดยผู้เชี่ยวชาญต่างๆ รวมทั้งการฝึกงานโครงการศิลปาชีพ”
แนวพระราชดำริพระราชทานแก่คณะบุคคลต่างๆ ที่เข้าเฝ้าฯ ถวายพระพรชัยมงคล ณ ศาลาดุสิตดาลัย สวนจิตรลดา วันที่ 11 สิงหาคม พุทธศักราช 2542
สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง ทรงปฏิบัติพระราชกรณียกิจมากมาย โดยเฉพาะอย่างยิ่งการส่งเสริมคุณภาพชีวิต อาชีพ ความเป็นอยู่ของผู้ยากไร้และประชาชนในพื้นที่ห่างไกล
พระมหากรุณาธิคุณต่อด้านการศึกษา ทรงมีพระอุปนิสัยรักการอ่านมาก ทรงศึกษาหาความรู้วิชาการด้านต่างๆ มาตั้งแต่ทรงพระเยาว์ทั้งวรรณคดีไทย ประวัติศาสตร์ ภูมิศาสตร์และวัฒนธรรมประเพณี และทรงได้ถ่ายทอดมายังพระราชโอรสพระราชธิดาทุกพระองค์ ดังที่ สมเด็จพระกนิษฐาธิราชเจ้า กรมสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี ได้ทรงเล่าไว้ในพระราชนิพนธ์ เรื่อง “สมเด็จแม่กับการศึกษา” ว่า
“...สมเด็จแม่ทรงอ่านหนังสือมาก มีทุกประเภท ไปไหนก็ต้องไปซื้อมาไว้ และทรงใช้หนังสือนั้นเป็นประโยชน์มากที่สุด จนทุกวันนี้ท่านก็ยังอ่านมาก เวลางานยุ่งๆ บางทีเราก็ไม่มีเวลาอ่านหนังสือ แต่ไม่ทราบว่า ท่านทำอย่างไรของท่านจึงมีเวลา ท่านซื้อหนังสือของท่านเอง ทรงซื้อพระราชทานให้ข้าพเจ้าอ่าน จนโตก็ยังทำ ทรงแนะนำทั้งการอ่านในใจและการอ่านดังๆ ซึ่งมีรับสั่งว่า จะช่วยให้ภาษาพูดของเราดีขึ้น ทรงสนับสนุนให้ตั้งห้องสมุด สะสมหนังสือ...”
นอกจากนี้ ได้ทรงอุปถัมภ์บำรุงงานด้านการศึกษา เช่น ทรงรับมูลนิธิด้านการศึกษา ไว้ในพระราชินูปถัมภ์ พระราชทานพระราชทรัพย์แก่โรงเรียนที่สอนเด็กปัญญาอ่อน เรียนช้า และพิการซ้ำซ้อน พระราชทานทุนการศึกษาแก่นักเรียนยากจนและเด็กพิการ ทรงสนับสนุนก่อตั้งและขยายโรงเรียนในท้องถิ่นทุรกันดาร ทรงส่งเสริมให้ราษฎรศึกษาด้วยตนเองโดยก่อตั้ง “ศาลารวมใจ” มีลักษณะเป็นห้องสมุด และศูนย์ศึกษาหาความรู้ต่างๆ เพื่อให้เป็นห้องสมุดอเนกประสงค์ของชุมชนใช้ศึกษาหาความรู้ในด้านต่างๆ รวมทั้งเป็นศูนย์รักษาพยาบาลเบื้องต้น
ทั้งนี้ ได้ทรงรับเด็กยากจนและการศึกษาน้อย ผู้ยังไม่เคยมีประสบการณ์ทางการช่างใดๆ เข้ามาเป็นนักเรียนศิลปาชีพ ทรงเสาะหาครูผู้มีฝีมือที่ยังหลงเหลืออยู่มาถ่ายทอดผลงานและพระราชทานกำลังใจแก่สมาชิกศิลปาชีพหมุนเวียนไปทั่วประเทศเป็นประจำทุกปี จนงานศิลปหัตถกรรมเป็นที่ยอมรับในประเทศไทยและระดับสากล
พระราชกรณียกิจด้านการสาธารณสุข
ทรงเห็นปัญหาการเข้าถึงการรักษาพยาบาลของประชาชนในพื้นที่ห่างไกล รวมทั้งยังขาดความรู้ในการดูแลสุขอนามัย โดยโปรดเกล้าฯให้ก่อตั้ง“หน่วยแพทย์พระราชทาน” ตามเสด็จฯ ไปรักษาในพื้นที่ทุรกันดาร ซึ่งหากเป็นโรคร้ายแรงหรือป่วยหนักจะทรงรับไว้เป็นคนไข้ในพระบรมราชานุเคราะห์ เพื่อส่งไปรักษาที่โรงพยาบาลต่อไป พร้อมยังทรงติดตามอาการความคืบหน้าของคนไข้
อีกทั้งยังทรงช่วยเหลือผู้ที่ประสบภัยธรรมชาติ ทหาร ตำรวจ และราษฎรอาสาสมัครตามชายแดนที่บาดเจ็บ และด้วยพระราชดำริใน พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร และสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง มูลนิธิสายใจไทย ในพระบรมราชูปถัมภ์ จึงเกิดขึ้นเพื่อช่วยเหลือรับการรักษาทั้งทหาร ตำรวจ ราษฎรอาสาสมัครที่บาดเจ็บ ทั้งช่วยเหลือผู้ประสบภัย รวมทั้งได้ทรงอุปถัมภ์องค์กรการกุศล สมาคม มูลนิธิต่างๆ เป็นจำนวนมาก
ยังทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สภากาชาดไทยร่วมมือกับกาชาดสากลช่วยเหลือผู้อพยพ และพระราชทานครูเข้าไปสอนวิชาชีพให้ผู้อพยพ จนองค์กรระหว่างประเทศได้ยกย่องและทูลเกล้าถวายรางวัลและปริญญาดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์เป็นจำนวนมาก อาทิ
องค์กรอาหารและเกษตรแห่งสหประชาชาติ (FAO) ทูลเกล้าฯ “ถวายเหรียญเซเรส” เพื่อเทิดพระเกียรติที่ทรงอุทิศพระองค์เพื่องานด้านการส่งเสริมอาชีพราษฎร การเกษตร การสังคมสงเคราะห์ และการช่วยเหลือเด็กกำพร้า (11 พ.ค.2511)
มหาวิทยาลัยทัฟส์ จากรัฐแมสซาชูเซตส์ สหรัฐฯ ทูลเกล้าฯถวายปริญญาดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์ สาขามนุษยธรรมในฐานะที่ทรงยกระดับฐานะการครองชีพของประชาชนและช่วยบรรเทาทุกข์ของเด็ก (พ.ศ.2523)
สหพันธ์พิทักษ์เด็กแห่งนครนิวยอร์ก สหรัฐฯ ทูลเกล้าฯถวายรางวัลบุคคลดีเด่นด้านพิทักษ์เด็ก (9 พ.ย.2524)
สถาบันเอเชียโซไซตี้ นครนิวยอร์ก สหรัฐฯ ทูลเกล้าฯถวายรางวัลด้านมนุษยธรรม (14 มี.ค.2528)
ราชวิทยาลัยอายุรแพทย์แห่งลอนดอน ประเทศอังกฤษ ทูลเกล้าฯถวายสมาชิกภาพกิตติมศักดิ์ ซึ่งที่นี่จะมอบให้เฉพาะผู้ที่เป็นแพทย์และนักวิทยาศาสตร์ดีเด่นเป็นที่รู้จักระดับโลกเท่านั้น (1 พ.ค.2531) เป็นต้น
ด้วยพระมหากรุณาธิคุณต่อปวงชนชาวไทย และพระเกียรติคุณปรากฏไพศาล ขอจงทรงพระเจริญยิ่งยืนนาน
“...สมเด็จแม่ทรงอ่านหนังสือมาก มีทุกประเภท ไปไหนก็ต้องไปซื้อมาไว้ และทรงใช้หนังสือนั้นเป็นประโยชน์มากที่สุด จนทุกวันนี้ท่านก็ยังอ่านมาก เวลางานยุ่งๆ บางทีเราก็ไม่มีเวลาอ่านหนังสือ แต่ไม่ทราบว่า ท่านทำอย่างไรของท่านจึงมีเวลา ท่านซื้อหนังสือของท่านเอง ทรงซื้อพระราชทานให้ข้าพเจ้าอ่าน จนโตก็ยังทำ ทรงแนะนำทั้งการอ่านในใจและการอ่านดังๆ ซึ่งมีรับสั่งว่า จะช่วยให้ภาษาพูดของเราดีขึ้น ทรงสนับสนุนให้ตั้งห้องสมุด สะสมหนังสือ...”
นอกจากนี้ ได้ทรงอุปถัมภ์บำรุงงานด้านการศึกษา เช่น ทรงรับมูลนิธิด้านการศึกษา ไว้ในพระราชินูปถัมภ์ พระราชทานพระราชทรัพย์แก่โรงเรียนที่สอนเด็กปัญญาอ่อน เรียนช้า และพิการซ้ำซ้อน พระราชทานทุนการศึกษาแก่นักเรียนยากจนและเด็กพิการ ทรงสนับสนุนก่อตั้งและขยายโรงเรียนในท้องถิ่นทุรกันดาร ทรงส่งเสริมให้ราษฎรศึกษาด้วยตนเองโดยก่อตั้ง “ศาลารวมใจ” มีลักษณะเป็นห้องสมุด และศูนย์ศึกษาหาความรู้ต่างๆ เพื่อให้เป็นห้องสมุดอเนกประสงค์ของชุมชนใช้ศึกษาหาความรู้ในด้านต่างๆ รวมทั้งเป็นศูนย์รักษาพยาบาลเบื้องต้น
ทั้งนี้ ได้ทรงรับเด็กยากจนและการศึกษาน้อย ผู้ยังไม่เคยมีประสบการณ์ทางการช่างใดๆ เข้ามาเป็นนักเรียนศิลปาชีพ ทรงเสาะหาครูผู้มีฝีมือที่ยังหลงเหลืออยู่มาถ่ายทอดผลงานและพระราชทานกำลังใจแก่สมาชิกศิลปาชีพหมุนเวียนไปทั่วประเทศเป็นประจำทุกปี จนงานศิลปหัตถกรรมเป็นที่ยอมรับในประเทศไทยและระดับสากล
พระราชกรณียกิจด้านการสาธารณสุข
ทรงเห็นปัญหาการเข้าถึงการรักษาพยาบาลของประชาชนในพื้นที่ห่างไกล รวมทั้งยังขาดความรู้ในการดูแลสุขอนามัย โดยโปรดเกล้าฯให้ก่อตั้ง“หน่วยแพทย์พระราชทาน” ตามเสด็จฯ ไปรักษาในพื้นที่ทุรกันดาร ซึ่งหากเป็นโรคร้ายแรงหรือป่วยหนักจะทรงรับไว้เป็นคนไข้ในพระบรมราชานุเคราะห์ เพื่อส่งไปรักษาที่โรงพยาบาลต่อไป พร้อมยังทรงติดตามอาการความคืบหน้าของคนไข้
อีกทั้งยังทรงช่วยเหลือผู้ที่ประสบภัยธรรมชาติ ทหาร ตำรวจ และราษฎรอาสาสมัครตามชายแดนที่บาดเจ็บ และด้วยพระราชดำริใน พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร และสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง มูลนิธิสายใจไทย ในพระบรมราชูปถัมภ์ จึงเกิดขึ้นเพื่อช่วยเหลือรับการรักษาทั้งทหาร ตำรวจ ราษฎรอาสาสมัครที่บาดเจ็บ ทั้งช่วยเหลือผู้ประสบภัย รวมทั้งได้ทรงอุปถัมภ์องค์กรการกุศล สมาคม มูลนิธิต่างๆ เป็นจำนวนมาก
ยังทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สภากาชาดไทยร่วมมือกับกาชาดสากลช่วยเหลือผู้อพยพ และพระราชทานครูเข้าไปสอนวิชาชีพให้ผู้อพยพ จนองค์กรระหว่างประเทศได้ยกย่องและทูลเกล้าถวายรางวัลและปริญญาดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์เป็นจำนวนมาก อาทิ
องค์กรอาหารและเกษตรแห่งสหประชาชาติ (FAO) ทูลเกล้าฯ “ถวายเหรียญเซเรส” เพื่อเทิดพระเกียรติที่ทรงอุทิศพระองค์เพื่องานด้านการส่งเสริมอาชีพราษฎร การเกษตร การสังคมสงเคราะห์ และการช่วยเหลือเด็กกำพร้า (11 พ.ค.2511)
มหาวิทยาลัยทัฟส์ จากรัฐแมสซาชูเซตส์ สหรัฐฯ ทูลเกล้าฯถวายปริญญาดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์ สาขามนุษยธรรมในฐานะที่ทรงยกระดับฐานะการครองชีพของประชาชนและช่วยบรรเทาทุกข์ของเด็ก (พ.ศ.2523)
สหพันธ์พิทักษ์เด็กแห่งนครนิวยอร์ก สหรัฐฯ ทูลเกล้าฯถวายรางวัลบุคคลดีเด่นด้านพิทักษ์เด็ก (9 พ.ย.2524)
สถาบันเอเชียโซไซตี้ นครนิวยอร์ก สหรัฐฯ ทูลเกล้าฯถวายรางวัลด้านมนุษยธรรม (14 มี.ค.2528)
ราชวิทยาลัยอายุรแพทย์แห่งลอนดอน ประเทศอังกฤษ ทูลเกล้าฯถวายสมาชิกภาพกิตติมศักดิ์ ซึ่งที่นี่จะมอบให้เฉพาะผู้ที่เป็นแพทย์และนักวิทยาศาสตร์ดีเด่นเป็นที่รู้จักระดับโลกเท่านั้น (1 พ.ค.2531) เป็นต้น
ด้วยพระมหากรุณาธิคุณต่อปวงชนชาวไทย และพระเกียรติคุณปรากฏไพศาล ขอจงทรงพระเจริญยิ่งยืนนาน