รศ.ดร.สุขุม เฉลยทรัพย์
ประธานที่ปรึกษาสวนดุสิตโพล มหาวิทยาลัยสวนดุสิต
ในโลกร่วมสมัยที่ข้อมูลกลายเป็นรากฐานสำคัญของการวิจัยและนวัตกรรม ห้องสมุดพัฒนาไปไกลกว่าบทบาทดั้งเดิม ที่เคยทำหน้าที่เป็นแหล่งรวบรวมหนังสือและวารสาร ห้องสมุดยุคดิจิทัลปรับตัวให้มีอีกหนึ่งสถานะใหม่เกิดขึ้นคือ การเป็นศูนย์กลางการจัดการข้อมูล การวิเคราะห์ข้อมูล และการเผยแพร่ข้อมูล ส่งผลให้คำว่า “Data Service Librarian” หรือ "บรรณารักษ์บริการข้อมูล" เริ่มเป็นที่รู้จักครั้งแรกในช่วงต้นทศวรรษ 2000 เมื่อห้องสมุดตระหนักถึงความสำคัญที่เพิ่มขึ้นของข้อมูลในด้านการวิจัยและทุนการศึกษา (Research & Scholarship) ยิ่งข้อมูลต่าง ๆ มีความสลับซับซ้อนและมีขนาดใหญ่มากขึ้น บรรณารักษ์ที่เชี่ยวชาญ การจัดการข้อมูล การวิเคราะห์ และการนำเสนอข้อมูลด้วยภาพ (Visualization) จะเป็นที่ต้องการมากขึ้นเรื่อย ๆ เพื่อช่วยนำทางการใช้ทรัพยากรข้อมูลที่มีเป็นจำนวนมากให้เกิดความคุ้มค่าและคุณค่า
“บรรณารักษ์บริการข้อมูล” นี้ สะท้อนถึงบทบาทที่เปลี่ยนแปลงไปของบรรณารักษ์ยุคดิจิทัล ขณะที่บรรณารักษ์แบบดั้งเดิมมุ่งเน้นไปที่การจัดหา จัดระเบียบ และจัดให้มีการเข้าถึงสื่อสิ่งพิมพ์เป็นหลัก แต่ด้วยการแพร่กระจายข้อมูลดิจิทัลที่เป็นไปอย่างกว้างขวางและไร้ทิศทางได้ขยายขอบเขต บริบท และบทบาทของบรรณารักษ์ให้ครอบคลุมสู่ความเชี่ยวชาญด้านการจัดการข้อมูล
การจัดการเทคโนโลยีสารสนเทศ และความรู้ดิจิทัล
บรรณารักษ์บริการข้อมูลคือใคร?
บรรณารักษ์บริการข้อมูล ก็คือบรรณารักษ์เฉพาะทางที่มีความเชี่ยวชาญการจัดการข้อมูล สถิติ และวิธีการวิจัย มีความเข้าใจที่ครอบคลุมเกี่ยวกับวงจรชีวิตของข้อมูล ซึ่งครอบคลุมการรวบรวมข้อมูล การจัดระเบียบ การวิเคราะห์ การนำเสนอข้อมูลด้วยภาพ และการเก็บรักษาข้อมูล บทบาทและความเชี่ยวชาญของบรรณารักษ์บริการข้อมูลมีขอบเขตหลากหลาย เช่น
การค้นหาและการเข้าถึงข้อมูล โดยการแนะนำผู้ใช้ไปยังแหล่งข้อมูลที่เกี่ยวข้อง ตั้งแต่พื้นที่เก็บข้อมูล ฐานข้อมูล และเอกสารสำคัญของรัฐ การวัดและการประเมินคุณภาพข้อมูล โดยการประเมินคุณภาพเชิงวิพากษ์ วัดความน่าเชื่อถือและ ความเกี่ยวข้องของข้อมูล การจัดการข้อมูลและการจัดระเบียบ โดยการจัดระเบียบและจัดทำเอกสารข้อมูลเพื่อให้มั่นใจในการเข้าถึงและการใช้งานในระยะยาว การวิเคราะห์ข้อมูลและการนำเสนอข้อมูลด้วยภาพ โดยการให้คำแนะนำเกี่ยวกับเทคนิคการวิเคราะห์ทางสถิติและเครื่องมือการนำเสนอข้อมูลด้วยภาพเพื่อดึงข้อมูลเชิงลึกที่มีความหมายมาแสดง และจริยธรรมการใช้ข้อมูลและ การปฏิบัติตามข้อกำหนด โดยการให้คำปรึกษาเกี่ยวกับการพิจารณาด้านจริยธรรมและข้อกำหนดด้านกฎระเบียบที่เกี่ยวข้องกับ การรวบรวม การจัดเก็บ และการแบ่งปันข้อมูล
การมีส่วนร่วมของบรรณารักษ์บริการข้อมูลส่งผลกระทบอย่างมากต่อคุณภาพและความเข้มของการทำวิจัย เนื่องจากการให้คำแนะนำและการสนับสนุนของบรรณารักษ์บริการข้อมูลช่วยให้อาจารย์ นักวิจัย และนักศึกษาทำงานวิจัยได้อย่างมีประสิทธิภาพและประสิทธิผล ประหยัดเวลาและความพยายามผ่านการใช้ประโยชน์บนความเชี่ยวชาญของบรรณารักษ์บริการข้อมูล นอกจากนี้ บรรณารักษ์บริการข้อมูลยังช่วยประเมินแหล่งข้อมูลอย่างมีวิจารณญาณ ใช้เทคนิคการวิเคราะห์ที่เหมาะสม ตีความผลลัพธ์ได้ อย่างถูกต้อง และส่งเสริมแนวทางปฏิบัติการจัดการข้อมูลอย่างมีความรับผิดชอบ
ขณะที่ปริมาณและความซับซ้อนของข้อมูลยังคงเพิ่มขึ้นอย่างต่อเนื่อง บทบาทของบรรณารักษ์บริการข้อมูลจึงมีความสำคัญมากขึ้นทั้งในด้านการติดตามเทคโนโลยีใหม่และความก้าวหน้าทางวิทยาศาสตร์ข้อมูล บรรณารักษ์บริการข้อมูลจะเข้ามามีบทบาท เชิงรุกมากขึ้นทั้งการส่งเสริมความรู้ด้านข้อมูลและแนวปฏิบัติแบบเปิดเพื่อส่งเสริมวัฒนธรรมการดูแลข้อมูลอย่างมีความรับผิดชอบ
บรรณารักษ์บริการข้อมูลเป็นบุคคลสำคัญในระบบนิเวศข้อมูลและภูมิทัศน์ข้อมูล เป็นพันธมิตรที่ขาดไม่ได้ ภายใต้สายธารแห่งข้อมูลอันกว้างใหญ่ ซับซ้อน และท่วมท้น การมีส่วนร่วมของบรรณารักษ์บริการข้อมูลมีความสำคัญอย่างยิ่งต่อการรับรองคุณภาพ การพัฒนาความรู้และนวัตกรรมในสาขาวิชาต่าง ๆ ในขณะที่โลกต้องพึ่งพาข้อมูลเชิงลึกที่ขับเคลื่อนด้วยข้อมูลมากขึ้น บทบาทของบรรณารักษ์บริการข้อมูลก็จะยังไม่มีวันหมดความสำคัญลงอย่างง่าย ๆ
Bishop, B. W. & Orehek, A. M. & Eaker, C. & Smith, P. L., (2022) ได้ทำการศึกษาวิจัยเรื่อง “Data Services Librarians’ Responsibilities and Perspectives on Research Data Management” โดยการสัมภาษณ์บรรณารักษ์บริการข้อมูลที่ปฏิบัติงานที่ห้องสมุดมหาวิทยาลัยของรัฐและเอกชน 10 คน ประเทศสหรัฐอเมริกา ระบุว่างานทั่วไปของบรรณารักษ์บริการข้อมูลประกอบด้วยการค้นหาข้อมูลทุติยภูมิ การทบทวนแผนการจัดการข้อมูล (Data Management Plans - DMP) การลงพื้นที่ การทำงานร่วมกับอาจารย์/นักวิชาการ และการฝึกอบรมการจัดการข้อมูลวิจัย (Research Data Management – RDM) และ การดูแลจัดการข้อมูลหรือจัดการพื้นที่เก็บข้อมูลของมหาวิทยาลัย นอกจากนี้ ยังพบว่าบรรณารักษ์บริการข้อมูลอาจมีหลายประเภทขึ้นอยู่กับความรับผิดชอบที่หลากหลาย
บรรณารักษ์บริการข้อมูลถือเป็นบุคลากรห้องสมุดที่ยืนอยู่บนแถวหน้าของการเปลี่ยนแปลงครั้งใหญ่ของห้องสมุด เป็นผู้ที่มีบทบาทสำคัญต่อการส่งเสริมศักยภาพให้กับอาจารย์ นักวิจัย และนักศึกษา ภายใต้ภูมิทัศน์ข้อมูลที่ยังขยายตัวอย่างไม่มีทีท่าว่าจะแผ่วลง กลับยิ่งทำให้บรรณารักษ์บริการข้อมูลทวีความสำคัญมากยิ่งขึ้นบนโลกแห่งข้อมูลข่าวสารนะครับ...