ประเพณี วัฒนธรรม : ราชรถ ราชยาน เป็นหนึ่งในเครื่องประกอบพระบรมราชอิสริยยศของพระมหากษัตริย์ และพระบรมวงศานุวงศ์ ซึ่งแสดงให้เห็นถึงฐานานุศักดิ์ของผู้ใช้ เพื่อใช้ในงานพระราชพิธีถวายพระเพลิงพระบรมศพและพระศพ ตามโบราณราชประเพณีไทย
เมื่อวันที่ 6 พฤศจิกายน 2568 เวลา 08.00 น. สมเด็จพระกนิษฐาธิราชเจ้า กรมสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี เสด็จพระราชดำเนินไปทรงประกอบพิธีบวงสรวง เพื่อบูรณปฏิสังขรณ์ราชรถ พระยานมาศและเครื่องประกอบ ในพระราชพิธีถวายพระเพลิงพระบรมศพ สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง ณ พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร โดยมี ท่านผู้หญิงสิริกิติยา เจนเซน นายอนุทิน ชาญวีรกูล นายกรัฐมนตรี นายบวรศักดิ์ อุวรรณโณ รองนายกรัฐมนตรี นางสาวซาบีดา ไทยเศรษฐ์ รัฐมนตรีว่าการกระทรวงวัฒนธรรม นางยุพา ทวีวัฒนะกิจบวร ปลัดสำนักนายกรัฐมนตรี นายประสพ เรียงเงิน ปลัดกระทรวงวัฒนธรรม นายพนมบุตร จันทรโชติ อธิบดีกรมศิลปากร เฝ้าฯ รับเสด็จ
ในการนี้ เสด็จฯ เข้าภายในพระที่นั่งพุทไธสวรรย์ ทรงวางพวงมาลัยถวายสักการะพระพุทธสิหิงค์ ทรงจุดธูปเทียนเครื่องนมัสการบูชาพระพุทธสิหิงค์ จากนั้นเสด็จ ฯ ไปยังมณฑลพิธี ด้านหน้าโรงราชรถ ทรงจุดเทียนทอง เทียนเงิน ธูป และปักธูปหางที่เครื่องบวงสรวง ทรงจุดธูปเทียนเครื่องทองน้อย พระมหาราชครูพิธีศรีวิสุทธิคุณ อ่านโองการบวงสรวงเทพยดา และอัญเชิญดวงพระวิญญาณพระมหากษัตริยาธิราชเจ้า ทอดพระเนตรการแสดงรำบวงสรวง 1 ชุด บรรเลงเพลงสาธุการ โดยสำนักการสังคีต กรมศิลปากร เสด็จฯ ไปยังมณฑลพิธี ทรงสุหร่ายที่เครื่องมือช่าง ทรงโปรยข้าวตอก ดอกไม้ที่โต๊ะเครื่องบวงสรวง ทรงคล้องมาลัยที่พระมหาพิชัยราชรถ พระยานมาศสามลำคาน จำนวน 2 องค์ พระเวชยันตราชรถและราชรถน้อย จำนวน 3 องค์ ตามลำดับ และทอดพระเนตรพระราชรถ พระยานมาศ แล้วจึงเสด็จฯ กลับ
ในที่นี้นำเกร็ดความรู้หนังสือ ราชรถ ราชยาน ในพระราชพิธีถวายพระเพลิง พระบรมศพ ข้อมูลและภาพ กรมศิลปากร สำนักพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พิมพ์ครั้งแรก 2559 เผยแพร่ เสริมสร้างความรู้ความเข้าใจในมรดกทางวัฒนธรรมอันเกี่ยวเนื่องกับราชประเพณีแก่ผู้สนใจ สังเขป
ราชรถ ราชยาน เป็นหนึ่งในเครื่องประกอบพระบรมราชอิสริยยศของพระมหากษัตริย์ และพระบรมวงศานุวงศ์ ซึ่งแสดงให้เห็นถึงฐานานุศักดิ์ของผู้ใช้ การใช้ราชรถ ราชยาน ในราชสำนักนั้น มีมาแต่ครั้งโบราณกาล ปรากฏหลักฐานชัดเจนในสมัยกรุงศรีอยุธยา และเป็นราชประเพณีสืบเนื่องต่อมาจนถึงสมัยกรุงรัตนโกสินทร์
โปรดเกล้าฯ ในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ให้สร้างราชรถขึ้นใหม่ 7 องค์ เพื่อใช้ในพระราชพิธีถวายพระเพลิงพระอัฐิสมเด็จ พระปฐมบรมมหาชนก เมื่อพุทธศักราช 2339 ประกอบด้วย พระมหาพิชัยราชรถ พระเวชยันตราชรถ ราชรถน้อยทั้ง 3 องค์ และราชรถเชิญเครื่องหอม 2 องค์ ราชรถเหล่านี้ยังคงใช้ในพระราชพิธีมาจนถึงปัจจุบัน
พระมหาพิชัยราชรถ มีลักษณะเป็นราชรถทรงบุษบก ทำด้วยไม้แกะสลัก ลงรักปิดทองประดับกระจก สร้างขึ้นในสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ใช้เพื่อการอัญเชิญพระโกศพระอัฐิสมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก (ทองดี) ออกพระเมรุ เมื่อพุทธศักราช 2339 ต่อมาใช้อัญเชิญพระบรมโกศพระมหากษัตริย์ และพระโกศพระบรมวงศ์จนถึงปัจจุบัน
เวชยันตราชรถ มีลักษณะเป็นราชรถทรงบุษบก ทำด้วยไม้แกะสลักลงรัก ปิดทองประดับกระจก สร้างขึ้นในสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช เพื่อใช้เป็นรถที่นั่งรองในพระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระอัฐิสมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก (ทองดี) ในปีพุทธศักราช 2339 และใช้เป็นราชรถสำหรับทรงพระศพ พระบรมวงศานุวงศ์ที่ทรงพระอิสริยศักดิ์รองลงมา เมื่อพระมหาพิชัยราชรถชำรุด จนไม่สามารถใช้การได้ จึงใช้เวชยันตราชรถเป็นรถทรงพระบรมศพ แต่เรียกใน หมายรับสั่งว่า “พระมหาพิชัยราชรถ”
ตามโบราณราชประเพณี พระราชพิธีถวายพระเพลิงพระบรมศพ เพื่อน้อมส่งเสด็จสู่สวรรคาลัย ต้องใช้ราชรถ ราชยาน ประกอบในกระบวนพระบรมราชอิสริยยศอัญเชิญพระบรมโกศจากพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท พระบรมมหาราชวัง เคลื่อนไปยังพระเมรุมาศ ท้องสนามหลวง เพื่อถวายพระเพลิง วันรุ่งขึ้นจึงอัญเชิญพระบรมอัฐิและพระบรมราชสรีรางคารจากพระเมรุมาศกลับไปประดิษฐานในพระบรมมหาราชวัง
ราชรถ ราชยาน และเครื่องประกอบอื่นเนื่องในพระราชพิธีถวายพระเพลิงพระบรมศพ ปัจจุบันเก็บรักษาและจัดแสดงอยู่ภายในโรงราชรถ พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร กรมศิลปากรเป็นหน่วยงานของรัฐที่ได้รับมอบหมายให้ดูแลรักษา ทำนุบำรุง อนุรักษ์ และสืบทอดมรดกศิลปกรรมแห่งราชสำนักเหล่านี้ให้อยู่ในสภาพสมบูรณ์ สง่างาม สมพระเกียรติ พร้อมสำหรับการอัญเชิญพระบรมศพ พระบรมอัฐิ และพระบรมราชสรีรางคาร
ที่มา : หนังสือ ราชรถ ราชยาน ในพระราชพิธีถวายพระเพลิง พระบรมศพ ข้อมูลและภาพ กรมศิลปากร สำนักพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พิมพ์ครั้งแรก 2559, บูรพา โชติช่วง เรียบเรียง พฤศจิกายน 2568