พระโกศและโกศ : สัญลักษณ์แห่งเกียรติยศและความเคารพในวัฒนธรรมไทย
ประเพณี วัฒนธรรม : นำเกร็ดความรู้ด้านศาสนาในพิธีบำเพ็ญกุศล อุทิศถวายเป็นพระราชกุศลแด่สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง เรื่อง...พระโกศและโกศ : สัญลักษณ์แห่งเกียรติยศและความเคารพในวัฒนธรรมไทย จากข้อมูลและภาพ กรมการศาสนา กระทรวงวัฒนธรรม พฤศจิกายน 2568
พิธีศพในสังคมไทยเป็นประเพณีที่สะท้อนถึงความละเอียดอ่อนทางวัฒนธรรม และความเคารพต่อผู้ล่วงลับที่ฝังรากลึกมายาวนานตั้งแต่โบราณ หนึ่งในเครื่องประกอบพิธีที่มีความสำคัญและสง่างามที่สุดคือ “โกศ” และ “พระโกศ” ซึ่งมิได้เป็นเพียงภาชนะบรรจุอัฐิหรือพระบรมศพเท่านั้น หากยังเป็นสัญลักษณ์แห่งเกียรติยศ ฐานันดรศักดิ์ และศิลปะชั้นสูงในราชสำนักไทย บทความนี้มีวัตถุประสงค์เพื่ออธิบายความหมาย ประวัติความเป็นมา ประเภท และบทบาทของพระโกศและโกศในบริบทของพิธีกรรมไทย โดยเฉพาะในพระราชพิธีที่เกี่ยวเนื่องกับพระบรมศพ หรือพระศพของพระมหากษัตริย์ พระบรมวงศานุวงศ์ หรือเชื้อพระวงศ์ชั้นสูง
ความหมายของโกศ
โกศ หมายถึง ที่ใส่ศพนั่ง เป็นรูปกลมทรงกระบอก ฝาครอบมียอด ที่ใส่กระดูกผี มีขนาดต่างๆ ฝาครอบมียอด แต่ความหมายในที่นี้จะหมายถึง โกศที่สำหรับใส่ศพ มีลักษณะเป็นรูปทรงกลม มียอด
ประวัติและวิวัฒนาการของโกศในสังคมไทย
โกศมีบทบาทในสังคมไทยมาอย่างยาวนาน ตั้งแต่สมัยสุโขทัย อยุธยา จนถึงรัตนโกสินทร์ โดยมีการพัฒนาในด้านวัสดุ รูปทรง และการตกแต่งให้เหมาะสมกับยุคสมัย และสถานะของผู้ล่วงลับในอดีต โกศถือเป็นเครื่องหมายของฐานะและเกียรติยศ มีการบันทึกไว้ในเอกสารราชการและวรรณกรรมไทย เช่น พระราชพิธีพระศพ มักกล่าวถึงรายละเอียดของโกศ และพระโกศอย่างชัดเจน
ประเภทของพระโกศและโกศ
1. โกศไม้ ทำจากไม้เนื้อแข็ง ตกแต่งด้วยลายแกะสลัก ใช้สำหรับบุคคลทั่วไปหรือข้าราชการชั้นสูง
2. โกศเงิน ทำจากเงินแท้ ประดับลวดลายงดงาม มักใช้สำหรับพระราชวงศ์และขุนนาง
3. โกศทอง ใช้ทองคำเป็นวัสดุหลัก ตกแต่งอย่างวิจิตร ใช้สำหรับพระบรมวงศ์หรือผู้มีฐานะสูงสุด
4. พระโกศ มีรูปแบบเฉพาะ เช่น พระโกศทองใหญ่ พระโกศทองเล็ก พระโกศเงิน พระโกศไม้ฝังทอง เป็นต้น โดยแต่ละประเภทมีลำดับชั้นตามฐานะและศักดิ์ของผู้ล่วงลับ
การจำแนกพระโกศและโกศในประเทศไทยในปัจจุบัน
โดยพระโกศและโกศในประเทศไทย ที่ทรงพระบรมศพแลพระศพเจ้านาย กับโกศที่พระราชทานสำหรับศพข้าราชการผู้มีบรรดาศักดิ์สูง ซึ่งมีอยู่เวลานี้ 14 อย่าง เรียงโดยลำดับยศเป็นดังนี้
1. พระโกศทองใหญ่
2. พระโกศทองรองทรง
3. พระโกศทองเล็ก
4. พระโกศทองน้อย
5. พระโกศกุดั่นใหญ่
6. พระโกศกุดั่นน้อย
7. พระโกศมณฑปใหญ่
8. พระโกศมณฑปน้อย
9. พระโกศไม้สิบสอง
10. พระโกศพระองค์เจ้า
11. โกศราชนิกุล
12. โกศเกราะ
13. โกศแปดเหลี่ยม
14. โกศโถ
พระโกศและโกศในพิธีกรรม
พระโกศ และโกศมีความสำคัญในพิธีศพของไทย โดยเฉพาะพิธีพระราชทานเพลิงพระบรมศพ พระศพหรือศพบุคคลสำคัญ ขั้นตอนการนำศพเข้าสู่โกศ (ปัจจุบันไม่มีการนำศพเข้าสู่พระโกศแล้ว) การตั้งพระโกศ การเคลื่อนโกศ และการถวายเพลิง ล้วนเป็นพิธีกรรมที่ต้องปฏิบัติตามระเบียบแบบแผนอย่างเคร่งครัด เพื่อแสดงความเคารพ และเกียรติยศแก่ผู้ล่วงลับ โดยพระโกศทั้งหมดถูกออกแบบมาเพื่อ ใช้ซ้ำในการพระราชพิธี ไม่ได้ถูกเผาพร้อมพระบรมศพหรือพระศพ โดยสามารถพระราชทานให้ใช้ประกอบพระบรมศพหรือพระศพของเจ้านายชั้นสูงอื่นๆ ได้ตามฐานันดรศักดิ์ ซึ่งพระโกศถือเป็นเครื่องประกอบพระอิสริยยศที่สามารถนำมาใช้ซ้ำได้ตามประเพณี หลังจากพระราชพิธีเสร็จสิ้น พระโกศจะถูกเก็บรักษาไว้ในราชสำนักหรือหอสมบัติพระราชวัง เพื่อใช้ในโอกาสต่อไป โดยพระโกศแต่ละองค์จะถูกดูแลอย่างพิถีพิถัน ทั้งในด้านวัสดุ การบำรุงรักษา และการประดับสำหรับแต่ละพิธี
พระโกศและโกศเป็นสัญลักษณ์แห่งความเคารพและยกย่องผู้ล่วงลับในวัฒนธรรมไทย สะท้อนถึงความละเอียดอ่อนทางสังคมและความสำคัญของพิธีกรรมที่สืบทอดกันมาแต่โบราณ ทั้งในด้านรูปแบบ วัสดุ และบทบาทในพิธีศพที่มีเอกลักษณ์เฉพาะตัวซึ่งถือเป็นสิ่งที่แสดงถึงความเคารพสูงสุดต่อผู้วายชมน์
ที่มา : เกร็ดความรู้ด้านศาสนาในพิธีบำเพ็ญกุศล อุทิศถวายเป็นพระราชกุศลแด่สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง เรื่อง...พระโกศและโกศ : สัญลักษณ์แห่งเกียรติยศและความเคารพในวัฒนธรรมไทย จากข้อมูลและภาพ กรมการศาสนา กระทรวงวัฒนธรรม พฤศจิกายน 2568, บูรพา โชติช่วง เรียบเรียง